Kjötskrokkur nuddar saman hrosshári og kattargörnum

Í Kirkjublaði frá árinu 1934, 11. tbl. bls. 146 - 149, las ég þessa snilldargrein eftir séra Jakob Jónsson:

Eg kem inn á málverkasýningu, þar sem stórir veggir eru þaktir með ótal myndum. Gestirnir streyma út og inn um dyrnar, hugfangnir og glaðir. Eg nem staðar frammi fyrir mynd einni og virði hana fyrir mér. Einhver kemur upp að hliðinni á mér og horfir eins og eg.

„Eftir hvern er þessi mynd?" spyr eg.

„Eftir hvern?" étur maðurinn eftir mér.

„Já, hvað heitir málarinn, sem hefir gert hana", held eg áfram.

Þá hlær maðurinn, dátt og innilega. Hann leggur hendina á öxlina á mér og segir með mesta lítillæti, eins og þegar menn tala við einfeldninga:

„Þú heldur þó víst ekki, lagsmaður, að það séu til málarar?"

En þetta er nú einmitt það, sem eg hefi haldið, og þegar maðurinn gengur burtu, hnakkakertur eins og sigurvegari, er eg enn að brjóta heilann um, hvernig hægt sé að samríma það heilbrigðri skynsemi, að málverk geti orðið til án málara.

----

Eg geng um göturnar að kvöldlagi. Það sindrar á lygnan fjörðinn. Fjöllin gnæfa yfir höfði mér eins og risar í hvítavoðum. Úti í geimnum blikar á stjörnur. Það eru hnettir, sólir, sem lúta hárfínum, nákvæmum lögmálum eins og jörðin, sem eg geng utan á. Menn ganga fram og aftur, hugfangnir og glaðir. Eg nem staðar og virði fyrir mér hinn mikilfenglega yndisleik náttúrunnar. Einhver kemur upp að hliðinni á mér og horfir eins og eg. -

Hver hefir skapað þetta allt?"

„Ha - skapað?" étur maðurinn eftir mér.

„Já, hvílíkur er sá guð, sem hefir gert heiminn?" held eg áfram.

Þá hlær maðurinn dátt og innilega. Hann leggur hendina á öxlina á mér með mesta lítillæti, eins og þegar menn tala við einf eldninga: „Þú heldur þó víst ekki, lagsmaður, að það sé til guð?"

En þetta er nú einmitt það, sem eg hefi haldið, og þegar maðurinn gengur burtu, hnakkakertur eins og sigurvegari, er eg enn að brjóta heilann um það, hvernig hægt sé að samríma það heilbrigðri skynsemi, að heimurinn hafi orðið til án anda, sem hugsi, viti og vilji - án guðs.

----

Eg kem aftur á málverkasýningu, þar sem stórir veggir eru þaktir með ótal myndum. Þarna eru margir menn staddir í þeim tilgangi að njóta listaverkanna og öðlast þekkingu á þeim. Einn þeirra nemur staðar rétt hjá mér, framundan stórri og mikilfenglegri mynd.

„Þessa mynd verð eg að athuga", segir hann og gengur fast að henni. Upp úr tösku sinni dregur hann nákvæmt stækkunargler, mælikvarða, vasahníf og einhver efnarannsóknaráhöld, sem eg veit engin deili á. Svo hefst rannsóknin. Hann mælir með stakri umhyggju, hve mikið fer af rauðum og bláum eða grænum lit að flatarmáli. Hann skrifar hjá sér, hvar myndin er hrufótt og hvar hún er slétt; Hann skefur upp eilítið af málningunni og rannsakar efnasamsetning hennar, og um leið reynir hann að sjá, hvaða tegund af striga hefir verið notuð til að mála á. Í mesta sakleysi fer eg til mannsins og spyr, hvort hann sé genginn af vitinu. Eg reyni að leiða honum fyrir sjónir, að þó að þetta sé allt saman til að auka þekkingu hans á málverkinu, þá sé aðalatriðið eftir enn. Eg vil fá hann til að nema staðar með ró og stillingu andspænis myndinni og láta hana verka á huga sinn, svo að hann finni anda snillingsins, sem skóp hana, finna þær hræringar í lifandi sál höfundarins, sem urðu undirrót hins dásamlega verks.

Maðurinn horfir á mig, og mér finnst eg hafa séð hann áður. Þá hlær hann dátt og innilega. Hann leggur hendina á öxl mér og segir með mesta lítillæti, eins og þegar menn tala við einfeldninga:

,Eg skal segja þér, góðurinn minn, við hérna viðurkennum ekki aðra þekkingu en þá, sem náttúruvísindin veita, hvort sem um er að ræða eitt málverk eða alla tilveruna".

Naumast er það. -

Rétt á eftir fer eg út. Hver veit nema eg átti mig betur á þessum sannleika undir beru lofti. Margt fólk er á götunni. Ungur maður og ung stúlka leiðast. Hvílík hrifning í augum þeirra. Þau hljóta að sjá og finna eitthvað stórkostlegt, þegar þau líta hvort á annað. En „hvað segir sá heilagi Sírak hér um?" Hvað segja náttúruvísindin unga manninum um unnustu sína? Þau segja frá líkama, sem er samansettur af ýmsum tegundum fruma, er skipa sér í vefi. Þau segja frá öndun og meltingu, hringrás blóðsins, hreyfingum hjartans, starfsemi tauganna o. s. frv. Er ekki von, að maðurinn verði ástfanginn? En er nú víst, að hann finni ekki líka eitthvað, sem ekki verður mælt eða vegið? Finnur hann ekki leggja á móti sér yl heitra, ástúðlegra tilfinninga. Sér hann ekki inn í djúp sálar, sem er hafin upp yfir öll stækkunargler, mælikvarða og efnarannsóknaráhöld?

Eg nem staðar við stóra götuauglýsingu. Frægur fiðluleikari ætlar að halda fiðluhljómleika kl. 8 í kvöld. Það er útlagt á mál náttúruvísindanna: Kjötskrokkur með dálitlu af beinum og innýflum ætlar að nudda saman hrosshári og kattargörnum kl. 8 í kvöld.

Sancta simplicitas!

Loks er eg einn míns liðs. Eg stend á götutroðningi, sem liggur eftir gráum mel. Þá kemur þetta dásamlega, sem ekki er hægt að lýsa á mannlegu tungumáli. Fjöllin sjást álengdar og hafið fellur út að sjóndeildarhringnum eins og sléttur, sindrandi dúkur. Hvernig á eg að segja frá þessu? Ef eg horfi á hendina á mér, sé eg hana, eins og hvern annan hlut. En auk þess finn eg, að hún er partur af sjálfum mér, líf hennar er þáttur úr mínu eigin lífi. í þetta sinn nær tilfinning mín lengra. Eg finn, að sami andinn, sem er að verki innst og dýpst í sjálfum mér, hann er líka í fjöllunum, steinunum, sjónum, jörðinni, loftinu. Annaðhvort víkkar meðvitund mín út yfir allt, eða hún hverfur inn í hina dularfullu og dásamlegu sál alls heimsins, andann, sem allt lifir og hrærist í. Eg finn, hvernig allífið ólgar og svellur, svo að hræringar þess ná út í smæstu agnir efnisins. Á þessu augnabliki skil eg og veit, að eg er tengdur órofa böndum sérhverri lifandi veru og jafnvel dauðri náttúrunni. Óumræðileg sæla gagntekur mig; það er ekki venjuleg gleði. En allt er þetta þó raunverulegt og blátt áfram - það er innsti kjarni veruleikans.

Eg veit, að sá, sem ekki viðurkennir aðra þekkingu en þá, sem náttúruvísindin veita, við notkun allskonar mælitækja, hvort sem um er að ræða eitt málverk, mann eða alla tilveruna, hann lítur á orð mín sem einskisvert hjal. En allir þeir, sem einhverntíma hafa fundið anda guðs snerta sig, munu kannast við dásemd þeirrar reynslu. Og þeir munu kannast við það, að í tilverunni sem heild, ekki síður en í einu málverki eða manni, er starfandi andi, sem ekki verður mældur eða veginn, heldur fundinn.

Myndin: Sr. Matthías Lystigarðsins á Akureyri í vorsól gærdagsins.