Lýsi í brotsjó

 

Lengi hafa Íslendingar stundað allskonar orðaskylmingar. Þykir sá hafa náð mestri leikni í íþróttinni sem mest hamast með sverðinu og kemur höggi á sem flesta. Þarf kannski engan að undra að landsmenn fagni nýrri tækni í samskiptum sem nýjum vopnum til mannorðsvíga og svívirðinga og beiti henni á þann veg.

Málið má samt nota til annars en að meiða og niðurlægja. Maðurinn getur hæglega talað beitt og lipurt til að upphefja og hrósa. Sagan geymir mörg dæmi um uppbyggilega og jákvæða gagnrýni orðsnillinga.

Atli hét einn þræla Geirmundar heljarskinns, eins ættgöfugasta landnámsmanns Íslands. Sá hann um búrekstur fyrir húsbónda sinn norður á Hornströndum. Eitt sinn skaut þrællinn skjólshúsi yfir fjölskyldu á hrakhólum. Vildi hann ekki taka við neinni greiðslu fyrir viðvikið því Geirmundur ætti nógan mat.

Þórleifur Bjarnason rifjar upp þessa sögu í Hornstrendingabók sinni og segir:

Þegar þeir Geirmundur og Atli fundust, spurði Geirmundur, „hví hann var svo djarfur, að taka slíka menn upp á kost hans." „Því," svaraði Atli, „að það mundi uppi meðan Ísland væri byggt, hversu mikils háttar sá maður muni verið hafa, að einn hans þræll þorði að gera slíkt honum óaðspurðum." Geirmundur svaraði honum, að fyrir tiltæki þetta skyldi hann þiggja frelsi og bú það, er hann varðveitti.

Þúsund árum eftir að Geirmundur heljarskinn var horfinn af sjónarsviðinu gerðist svipuð saga á sömu slóðum. Þórleifur segir hana líka í bók sinni.

Unglingspilturinn Guðni Kjartansson tók sér hest til reiðar á leið sinni til sjóróðra án þess að vita hver eigandi fararskjótans væri.

Kom í ljós að hesturinn var eign stórlynds bónda í Aðalvík, Sigurðar á Læk, sem var „meiri höfðingi í lund en efnum" eins og Þórleifur orðar það. Hafði Sigurður orð á sér fyrir að vera ofsafenginn við vín. 

Vinir Guðna höfðu miklar áhyggjur af viðbrögðum bóndans ef hann frétti af hestráninu. Einkum var gamall maður, Einar að nafni, kvíðinn fyrir hönd hins unga manns.

Gefum Þórleifi orðið:

Nokkru seinna var það landlegudag einn, að sú fregn barst í verbúðina, að Sigurður á Læk væri kominn í Skáladal; væri hann hreifur af víni og hefði við orð að finna sveinstaula þann, sem sýnt hefði honum vanvirðu og minnka hann nokkuð. Einar gamli hvítmataði augunum á Guðna og sagði:

„Mikil er ógæfa þín, drengur minn."

Svo stundi hann eins og ætti að flytja Guðna á höggstokkinn að honum ásjáandi.

Nokkru seinna var hurðarskrifli búðarinnar hrundið upp og kallað í dyrum úti:

„Er Guðni Kjartansson svo nærri, að hann megi heyra mál mitt?"

Vissu þá allir, að þar mundi Sigurður.

Guðni kvað svo vera.

„Er það satt, sem mér er tjáð, að þú hafir án aðspurnar tekið hest minn og riðið honum inn á heiði? Og með hverju hyggst þú að bæta óvirðu þessa, ef sönn er?"

„Satt er það, að hest þinn tók ég án aðspurnar við þig, en því aðeins gerði ég það, að þig vissi ég mestan höfðingja til þess að skilja þörf uppgefins ferðamanns, og mundi sæmd þín meiri, er það spyrðist, að umkomulaus unglingur hefði slíkt þorað að gera og þú umborið."

Svör hins unga manns snertu Lækjarbóndann á sama hátt og svör Atla þræls  Geirmund heljarskinn á sínum tíma. Guðni fékk fyrirgefningu og leyfi til að nota hesta Sigurðar hvenær sem hann þurfti þeirra.

Einari gamla létti mjög við þessar málalyktir. Þegar bóndi var farinn sagði hann við Guðna:

Mikið mátt þú lofa guð fyrir kjaftinn á þér, Guðni. Eitt orð eins og lýsi í brotsjó.

Í gamla daga brugðu menn stundum á það ráð að hella lýsi  í sjó þegar vont var í hann. Dró brákin úr ölduganginum.  Sérstök áhöld, bárufleygur og ýlir, voru notuð í þessum tilgangi.

Orð geta virkað eins og lýsi í brotsjó. Stundum þarf ekki nema eitt orð til að lægja miklar öldur.

Það er líka orðsnilld.