Fyrirmyndir og ímyndir

Þýski heimspekingurinn Max Scheler taldi fyrirmyndir nauðsynlegar. Maðurinn breytir ekki einungis eftir því sem aðrir gera. Þegar hann þroskast og myndar sér skoðanir tekur hann mið af fyrirmyndum. Scheler segir það því hluta af mennskunni að eiga sér fyrirmyndir.

Til skamms tíma hafa fyrirmyndir okkar annars vegar verið úr okkar nánasta umhverfi, heimili, skóla, vinnustað eða félagsstarfi og hins vegar höfum við tekið okkur fólk til eftirbreytni vegna þess að það hefur skarað fram úr í verðleikum sínum. Við dáðumst að dýrlingum vegna siðferðilegra yfirburða þeirra. Baráttufólk fyrir mannréttindum vakti aðdáun okkar fyrir staðfestu og réttlætiskennd. Íþróttamenn voru okkur fyrirmyndir með því að leggja stund á heilsusamlegt líferni og neita að gefast upp, svo nokkur dæmi séu tekin.

Nú er þetta að breytast. Fyrirmyndir nútímans verða til fyrir þá sök að það tekst að skapa ímyndir þeirra í fjölmiðlum. Eiginleikar fyrirmyndarinnar sjálfrar skipta ekki lengur höfuðmáli heldur hvernig tekst að koma henni á framfæri. Frægðin er mikilvægari en það sem fyrirmyndin segir, gerir og er.

Nú á dögum verða fyrirmyndir ekki til heldur eru þær framleiddar. Skemmtanaiðnaðurinn þarf sínar stjörnur og verður að búa þær til á færiböndum. Fyrirmyndir okkar eru afurðir markaðssamfélagsins. Í ædoli og exfaktor er fólk leitt til frægðar skemmstu leiðina. Ný átrúnaðargoð verða til á mettíma. Á snöggu augabragði geta þau svo hæglega fallið í gleymskunnar dá, þaðan sem þau komu. Fyrirmyndirnar koma og fara og falla því vel að tíðaranda þar sem við tökum ekki lengur mark á því sem fyrirfram er gefið. Það gamla er dregið í efa. "Gamall" er hálfgert skammaryrði - enda heyrir maður oft að ekki eigi að tala um "gamalt" fólk heldur "aldrað". Við skilgreinum okkur í og út frá núinu og það eitt hefur gildi sem nú er. Scheler benti á að nútímamaðurinn telji líf sitt ekki eigi að felast í því að gegna skyldum eða hlýðnast boðum, heldur líti hann þannig á að tilvera sín sé ein endalaus leit að tilbreytingu og afþreyingu. Þá er gott að eiga fyrirmyndir sem skipta má út eftir því sem hentar.

Gömlu fyrirmyndirnar voru bindandi. Þær voru krefjandi. Maður reyndi að haga lífi sínu eftir þeirra lífi.  Þess vegna voru þær nálægar okkur. Þær voru til staðar í því sem við hugsuðum og gerðum.

Nýju fyrirmyndirnar eru á hinn bóginn hátt upp hafnar. Stjörnurnar koma að vissu leyti í staðinn fyrir hugsanir okkar og verk. Við upplifum veröldina í þeim. Draumar okkar rætast í þeim. Þegar við fylgjumst með stjörnunum okkar líður okkur vel án þess að þurfa að aðhafast nokkuð nema að horfa, meðtaka og spegla okkur sjálf í því sem fyrir augun ber. Við fáum að synda með í stjörnulauginni og flýjum gráma okkar eigin hversdags í dýrðarljóma átrúnaðargoðanna.

(Byggt á greininni "Wie die Medien den Zusammenhang von Idol und Image konstruieren" eftir Elisabeth Hurth í Deutsches Pfarrerblatt 4/2007)