Þjóðin klæði sig niður

Jafnvel á þrengingartímum sóa menn ótrúlegum fúlgum í ónauðsynlegan fatnað, dýr tískuklæði og hégómlega merkjavöru. Má furðu sæta að ekki skuli amast við slíku óhófi þegar illa árar, fólk hvatt til aðhalds í fatakaupum og klæðaburði þess jafnvel settar einhverjar lagaskorður þannig að þegnarnir klæði sig í samræmi við efnahag sinn.

Ekki voru menn ragir við svoleiðis lög í gamla daga. Í Jónsbók er fjallað um skrúðklæða burð. Þar segir:

Þat er öllum mönnum kunnigt um þann mikla ósið, er menn hafa hér meir í venju tekit í þvísa landi en í engu öðru fátæku, um skrúðklæða búnað, svá sem margir hafa raun af með stórum skuldum, ok missa þar fyrir þarfligra hluta margra, en hinn fátæki þarfnask sinna hjálpa, ok liggr fyrir slíkt margr til dauðs úti frosinn.

Síðan lýsir Jónsbók þeim klæðnaði sem leyfist fólki miðað við efnhag þess. Sá sem "á til tuttugu hundraða ok eigi minna, hvárt sem hann er kvángaðr eða eigi, má bera eina treyju með kaprúni af skrúði; en sá, er til á fjögurra tiga hundraða, má þar með bera skrúðkyrtil einn" og þannig áfram allítarlega.

Voru ströng viðurlög við því ef menn klæddust umfram efni, eða eins og það er orðað í Jónsbók:

En ef nökkurr berr sá skrúðklæði, er minna fé á eða öðruvíss en hér váttar, sé klæði upptæk konungs umboðsmanni, nema konur beri.

Konur virtust vera undanþegnar þessum klæðafyrirmælum og lærðir menn, prestar, máttu vera í þeim fötum sem þeir kusu.

Engu að síður setti kirkjan reglur um það hvernig prestar hennar skyldu vera til fara. Þeir máttu ekki berast á. Frá árinu 1269 eru þessi fyrirmæli: "Prestar skulu eigi bera rauð klæði, gul eða græn, eða hálfskipt eða rend, utan í vosi." Árið 1323 lét kirkjan þessi boð út ganga um klæðnað þjóna sinna: "Varask skulu þeir alla breytni í klæðnaði, lit ok skurði. Í yfirklæðum sínum öllum skulu prestar einlitt hafa alls kyns, utan eigi gult eða grænt, rautt eðr röndótt." Um Lárentíus Kálfsson, Hólabiskup, er sagt: "Mikit vandlæti hafði herra Laurentíus um framferðir lærðra manna, hárskurð ok klæðaburð, ok þeir hefði engar sundurgerðir þar í hans biskupsdæmi." Enn ein tilmæli frá árinu 1345 hljóða þannig: "Prestar og djáknar skulu önga lausung á sér sýna eðr leikaraskap í klæðabúnaði sínum. Beri hvárki stikkhníf né töskur, eðr dreglahúfur opinberliga."

Ekki varð breyting á þessu eftir siðaskiptin. Í prestastefnusamþykkt Guðbrands biskups Þorlákssonar frá árinu 1576 segir:

Prestar skulu ætíð hafa siðsamlegan kennimannsbúnað, hver eftir sínum efnum, ok varast alla breytni í klæðum. Ekki skulu þeir bera rauð klæði, gul né græn, eða fellda undirstakka eður stuttar víðbuxur eður annan lauslegan leikmanna búnað.

Meðal alþýðunnar var tekið hart á þeim glæpamönnum sem ánetjuðust tísku og dýrum fötum. Árið 1627 voru menn dregnir fyrir dóm austur í Reykjadal fyrir slíkt athæfi. Sýslumaðurinn þar um slóðir hafði lengi haft mikla raun af ólöglegum klæðaburði sinna þegna og greip til aðgerða. Fatadólgarnir borguðu ekki skatta og guldu ekki tíundir en "kaupa þar fyrir dýrindis klæði að útlenzkum og íslenzkum, þar þau kunna að fást, móti kong. mayest. bréfi, sem eru silfurhnepptar og silkihnepptar treyjur, bílagðar buxur samslags, silkistrympur, hundraðs hattar eður meir, hundraðs stígvél og níutíu fiska minnst, dals eður tveggja dala kraga."

Og til að sýna hversu ósóminn var algjör og þrjótarnir forhertir var bætt við:

En þessir hinir sömu menn eiga ekki neitt skylduvopn sig með að verja eður sitt móðurland, hvað sem á liggur.

Var ekki að sökum að spyrja. Fatadólgarnir þingeysku voru dæmdir í fjársektir og klæði þeirra gerð upptæk af kóngsins umboðsmanni.

(Heimild: Guðmundur Finnbogason, Íslendingar, Reykjavík 1971, bls. 219 - 221. Myndin er af presti í vinnufötum.)

 

Athugasemdir

[Jóhann G. Frímann, 21.11.2008 kl. 07:27]

Guðbrandur hefur verið gott yfirvald, sett þarna sterkt eftirlit með almennilegum viðurlögum og verið í alla staði annt um land og þjóð. Mættu núverandi stjórnvöld eitthvað af þessu læra.

Athugið að einmitt þetta sama ár og mennirnir eru dregnir fyrir dóm, þ.e. 1627, varð hið illræmda Tyrkjarán, sem m.a. tókst með "slíkum ágætum" þar eð landsmenn flestir höfðu ekki hirt um að "eiga skylduvopn sig með að verja eður sitt móðurland, hvað sem á liggur". Hégómans skrautklæði dugðu þar lítt til varna.

[Þorsteinn G. Gunnarsson (IP-tala skráð) 21.11.2008 kl. 09:18]

Eins og svo oft áður: Lestur sem fær mann til að huxa

[Brynjólfur Þorvarðsson, 21.11.2008 kl. 10:20]

Þetta er nú athyglisverður pistill um margt. Gamlar lagagreinar eru sagnfræðingum ómetanleg heimild um ástand þjóðfélaga, því lög eru jú ekki sett nema tilefni sé til. Það sem blasir við mér við fyrstu sýn af þessum lestri er að ríkidæmi hafi verið hér talsvert, en misskipt.

Það er einkenni valdsins að vilja stjórna og forsendur lýðræðis að lagasetningar og stjórnun séu aldrei nema brýnasta nauðsyn krefur til viðhalds þeirra grunngilda sem samfélagið byggir á. Þessar tilraunir fyrri tíðar manna að takmarka og hefta frelsi manna til tjáningar og notkunar á eigin fé eru dæmigerðar fyrir einræði.

Það er mér því nokkuð áhyggjuefni að þú virðist taka undir þessa tilburði fyrri tíðar einræðisseggja. Setning á borð við að menn sói ótrúlegum fúlgum í ónauðsynlegan fatnað og hégómlega merkjavöru, jafnvel á þrengingartímum, felur í sér mikla vanvirðu gagnvart öðru fólki. Þessir eyðsluseggir þínir sem þú vilt láta setja lög gegn erum væntanlega við fólkið í landinu sem er samkvæmt þínum skilningi ófært um að fara sjálft með eigið fé? Að stjórna sjálft lífi sínu? Að velja sjálft hvernig það kýs að klæða sig?

Ertu í raun og veru að hvetja til lagasetningar um fatakaup? Ég hefði ekki trúað því að óreyndu ef einhver hefði sagt mér að embættismaður á 21. öldinni væri í alvöru að hvetja til lagasetningar um það hvernig fatnað fólk má kaupa sér!

Eða heldurðu í raun og veru að fólk sé fífl?

[Svavar Alfreð Jónsson, 21.11.2008 kl. 10:29]

Ég brosi nú að þessu, Brynjólfur - en gamni fylgir gjarnan alvara. Þessi gömlu fyrirmæli vöktu mig til umhugsunar um hégóma og óþarfa og þann ósið að eyða um efni fram. Þar er ég ekki síður sekur en aðrir.

[Eva Hauksdóttir (IP-tala skráð) 21.11.2008 kl. 10:34]

Já mér finnst að við ættum að koma á ítarlegri klæðaburðarlöggjöf. Við ættum líka að taka upp aftur húsagatilskipunina frá 1746, enda er agaleysið eitt helsta böl nútímans. Auðvitað þyrfti þó að laga hana að breyttum samfélgasaðstæðum, þ.e.a.s. það kæmi í hlut vinnuveitanda á hverjum stað að halda uppi aga, með vendi sem og hendi.

[Kristján Hrannar Pálsson, 21.11.2008 kl. 11:54]

Jafnvel á þrengingartímum sóar ríkið ótrúlegum fúlgum í kirkju sem ætti að standa á eigin fótum. Það þyrfti helst að setja einhver lög um þetta svo ríkið takmarki útgjöld sín í takt við efnahaginn. Prestar aka á lúxusjeppum gegnum nálaraugað. Er Pálmi ekki kallaður Tíski?

[Aðalheiður Magnúsdóttir, 21.11.2008 kl. 16:56]

Ég held að maður eigi ekki að dæma menn af klæðaburði, húseign né bílaeign, sumir fara einfaldlega líka vel með eyða engu í sjálfa sig nema kanski að eiga góðan bíl eða annað sem þeir vilja frekar eignast.  Því held ég að kommentið hér fyrir ofan sé óviðeigandi. Pistill þinn er annars góður séra minn og flestum holt að líta í eigin barm í þessu þjóðfélagi.

[Brynjólfur Þorvarðsson, 21.11.2008 kl. 17:26]

Já Svavar, því hefði ég einmitt frekar trúað - að þú værir að brosa út í annað. En inngangurinn að pistlinum gefur annað til kynna, þar finnst mér blasa við einhver furðuleg íhaldssemi og forsjárhyggja.

Auðvitað erum við Íslendingar óttalegir flottræflar og eyðsluseggir - og hrokafullir að auki. En ekki hugnast mér að reyna að stjórna þessum þjóðareinkennum með lagasetningu!

[Hannes Sigurðsson (IP-tala skráð) 21.11.2008 kl. 17:37]

Mér þótti athyglisvert að lesa grein þína um fatakaupin. Ég vil meina að of lítið sé gert af því að reyna að halda aftur af fólki í eyðslu og bruðli. Hins vegar er ýtni og yfirgangur þeirra sem vilja selja óþarfann oft á tíðum mjög áberandi og þarf ekki annað en horfa á einn auglýsingatíma í fjölmiðli til að sjá það. Stór þáttur í markaðssetningu á vörum felst í því að stúdera hugsun og heilastarfsemi væntanlegra kaupenda og hvernig megi "plata" fólk til að kaupa. Við vitum líka að stór hluti neytenda fylgir hefðinni/tískunni og lætur beinlínis segja sér hvað á að kaupa og hvað ekki. Viljinn sem Brynjólfur talar um er í raun ekki alveg jafn frjáls og hann lætur. - Ég fyrir mína parta hefði helst vilja vera laus við "rusl-útvarpsstöðvarnar" sem lifa aðallega á auglýsingum og heilaþvotti, hlusta bara á Gufuna gömlu góðu og fá aftur frí á fimmtudögum. -

[Jóhann G. Frímann, 21.11.2008 kl. 17:38]

Það verður nú að vera smá svigrúm fyrir því skondna og skemmtilega. Ég hnaut um þetta í prestastefnusamþykkt Guðbrands biskups: "Ekki skulu þeir bera rauð klæði, gul né græn ..." Veistu hvenær fór að slakna á þessu? Er Lúterskan eitthvað farinn að dofna?

[Hallgerður Pétursdóttir (IP-tala skráð) 21.11.2008 kl. 21:40]

Fín umræða. Hefur þetta ekki með það að gera að með  fatnaði kem ég því til skila hver ég er. Fyrir mig sem hef ekkert sjálfstraust. Sjáir þú mig í klæðnaði frá dýrum hönnuðum dregur þú ályktun. Hún er rík. Sem er jú staða ekki satt þó óljós sé. En vald. Umhugsunarvert.

[Þorsteinn Gunnarsson, 21.11.2008 kl. 22:56]

Mér koma nú þónokkrir í hug sem mættu gjarna, í stað þess að villa á sér heimildir, láta lengja á sér eyrun og ganga um í gnauðslitnum Hekluúlpum.... með þó fullri virðingu fyrir Heklu heitinni.

Kv. í Heiðardalinn