Kvíðaefni þjóðardýrlings

Í síðustu færslu talaði ég um hófsemi Þorláks helga í hvers konar drykkju, en hóf hafði hann í hávegum á fleiri sviðum. Hann virðist til dæmis hafa verið afar sparsamur á orð og "mælti aldrei það orð er eigi kæmi til nokkurrar nytsemdar ef hann var að því sóttur".

Af niðurlagi síðustu setningar má ráða að Þorlákur hafi ekki verið það sem kallað er "Besserwisser" því ráð gaf hann ekki óbeðinn.

Svo gætinn var Þorlákur í máli sínu að "hann lastaði aldrei veður" og er þá mikið sagt um Íslending en hér á landi hefur til skamms tíma verið siður að tala illa um veður. Einkum er sá siður útbreiddur suðvestanlands en þar láta menn ekki nægja að kvarta undan regninu og rokinu sem uppstyttulítið dynur á þeim slóðum heldur er í sífellu verið að öfundast út í góða veðrið sem jafnan er hérna fyrir norðan. 

Ekki skil ég alveg hvað höfundur Þorláks sögu helga á við með því að segja að hann hafi ekki langað til neinna dægra. Ef til vill er þar um einhvers konar meinlæti að ræða en þá full mikil fyrir minn smekk.

Hitt get ég betur skilið þegar sagt er að hinn sæli Þorlákur biskup hafi ekki kviðið neinum dögum mjög nema alþingi og imbrudögum.

Alþingi kveið hann því þar fóru góðir menn gjarnan fram úr sér sjálfum. Þótti honum "margur maður þar verða villur vega um sín málaferli" eins og það er orðað og hefur það víst lítið breyst fram á þennan dag.

Imbrudögum kveið Þorlákur vegna þess að þá vígði hann menn og "þótti það ábyrgðarráð mikið að vígja menn er til þess sóttu langan veg og hann sá þá mjög vanfæra til, bæði sakir lítils lærdóms og annarra hátta sér óskapfelldra".

Ríflegur hluti vígðra manna hefur því verið því sem næst óhæfur til helgrar þjónustu á dögum Þorláks. Hefur það ef til vill heldur ekki mikið breyst í nútímanum.

Ekki kunni heilagur Þorlákur þó við að neita blessuðum mönnunum um vígslu, "bæði sakir fátæktar þeirra sjálfra og fyrir sakir þeirra manna er þeim höfðu kennt".

Hann var með öðrum orðum sparsamur á flest nema þá kannski brjóstgæðin.

Áfengi í matvörubúðum?

Þegar rætt er um hvort selja eigi bjór og léttvín í matvörubúðum er ástæða til að rifja upp hvernig hinn sæli biskup Þorlákur meðhöndlaði görótta drykki.

Þjóðardýrlingur Íslendinga virðist ekki hafa verið algjör bindindismaður á áfengi þótt hann hafi neytt þess í miklu hófi og mætti ekki á sér finna, eða eins og segir í sögu hans:

"Svo var honum um drykk farið að aldrei mátti finna að á hann fengi þó að hann fengi þess kyns drykk."

Virðist hann ekki hafa haft á móti því að aðrir drykkju ögn meira en hann, því sagt er að það öl hafi aldrei brostið er hann blessaði. Var það kallað að vera drykksæll. Ekki veigraði hann sér heldur við því að sitja drykkjuveislur og var svo óvandlátur og vinveittur að þar sæmdi hann "við allt það er eigi samdi illa".

Þorlákur lét sér ekki nægja að fara sparlega með áfenga drykki heldur gætti ennfremur hófsins þegar óáfengir voru annars vegar, þar á meðal blávatn.

Þá hafði hann þann háttinn á að súpa "þrjá sopa eða fimm eða sjö en nálega aldrei framar".

Siðleysur vondra manna

Stjórnunarnámskeið njóta mikilla vinsælda og það virðist eftirsótt að hafa mannaforráð. Allnokkur litteratúr hefur verið skrifaður um það hvernig menn geta orðið farsælir stjórnendur.

Ég er viss um að stjórnendur landsins gætu allir lært nokkuð af hinum sæla Þorláki biskupi. Þegar hann kom hingað heim til að taka við biskupsdæmi sínu segir í sögu hans að menn hafi orðið stórlega fegnir. Ekki brást Þorlákur vonum manna og tók "þegar að hafa stillilega stjórn á þeim hlutum er til hans komu með röksamlegri ráðvendni".

Prestum sínum stjórnaði Þorlákur skynsamlega. Hann lagði mesta ást og elsku á þá sem "siðlátlega lifðu og sínar vígslur varðveittu". Þá sem ekki stóðu sig jafn vel "minnti hann á með blíðlegum boðorðum betur að gera" - því ævinlega hafa misjafnir sauðir verið í prestahjörðinni.

EKki var biskup nein gufa og þá presta sem ekki létu sér segjast "ávítaði hann með stillilegum stríðmælum og hógværum hirtingum".

Þorlákur renndi stoðum undir reksturinn á Skálholtsstað og setti hæfa menn þar til fjárforráða. Hann kunni sem sé að delegera og vildi sem "frjálsastur vera frá þeirri önn". Þorlákur vissi að stjórnandinn þarf ekki að gera allt.

Þorlákur gerði sér grein fyrir gildi símenntunar og lét sér ekki nægja að sjá sjálfur "oft á helgar bækur", heldur kenndi hann "oft klerkum bæði bækur að lesa og annað nám það er þeim var nytsamlegt".

Hann var fyrirmyndarstjórnandi, "mjúkur í öllum góðum ráðum og heilráður um allt er hann var að sóttur".

Um hinn sæla Þorlák er ennfremur sagt:

"Hann bar þolinmóðlega meingerðir manna en harmaði mjög vanhagi manna en samþykktist aldrei við siðleysur vondra manna."

Þarna er Þorlákur fyrirmynd öllum sem ábyrgðarstöðum gegna og er það síðastnefnda ekki síst brýnt á okkar tímum.

Hvað keyptirðu í útlöndum?

Nú er tími borgarferðanna. Þær eru miklir afkastaleiðangrar. Verslanir nálægt helstu flugvöllum í Evrópu og Norður-Ameríku standa auðar og tómar eftir þessar heimsóknir frá Íslandi, líkt og Írlandsstrendur forðum þegar víkingarnir höfðu farið þar yfir.

Ég hef sjálfur farið í verslunarferðir með dágóðum árangri. Það er hægt að kaupa helling af alls konar drasli fyrir lítinn pening í erlendum búðum. Oftast er megnið af því hégómi og óþarfi.

Þó að maður fari ekki beinlínis til útlanda þeirra erinda að kaupa sér eitthvað er oft reiknað með því að einhver búðavarningur sé í töskunum þegar heim er komið. Manni finnst tilheyra að kaupa eitthvað í utanferðum. Handa sjálfum sér og öðrum. Sá sem ekki gerir einhver góð kaup í útlöndum kann ekki að ferðast. Hann hefur farið hálfgerða fýluferð og hefur ekkert að sýna þeim sem heima sátu.

Þetta hefur alltaf verið svona. Þegar hinn sæli Þorlákur biskup kom úr sinni námsferð til Parísar og Lincoln var hann með sama gamla lítillætinu og "eigi hafði hann sótt skart eða þessa heims skraut sem margur sá annar er minni fremd og gæfu sækir í sinni brottferð" segir í Þorláks sögu helga. Þar er þessi kaupárátta okkar til umræðu, sú "margra manna siðvenja að þeir búast þá vandlegar vopnum og klæðum er þeir koma út úr för".

Ekki hirti Þorlákur helgi um slíkt og var góð fyrirmynd í því sem og í öðru. Í sögu hans er sagt að hann hafi haft "sér að fararblóma lærdóm og lítillæti og marga góða siðu þá er hann sá í sinni ferð".

Mættu sem flestir uppskera þess konar fararblóma í borgarferðum hausts og aðventu.

 

Þorlákur helgi í glóbal samhengi

Þegar Jóhannes Páll páfi II. valdi Þorlák helga verndardýrling Íslands 14. janúar árið 1985 rættist aldagamall draumur ófárra Íslendinga. Helgi Þorláks var mikil hér á landi í kaþólskri tíð. Margar af sögum um Þorlák setja hann í alþjóðlegt dýrlingasamhengi þar sem sýnt er fram á að hinn íslenski dýrlingur er ekki síðri en aðrir.

Þorlákur helgi var kominn í bullandi útrás þess tíma.

Kunn er sagan frá Kynn á Englandi, þar sem Auðunn nokkur lét gera líkneskju til dýrðar Þorláki sem sett var í kirkju. Enskur klerkur kom þar að og þegar hann heyrði að styttan væri af Þorláki biskupi af Íslandi "...hljóp hann með hlátri miklum og spotti í soðhús eitt, og tók mörbjúga, og kom síðan aftur fyrir líkneskið, og rétti bjúgað fram hinni hægri hendi, og mælti svo með spotti til líkneskjunnar: "Viltu mörlandi! Þú ert mörbiskup!""

Þetta hefði þessi enski klerkur betur látið ógert því þegar hann vildi burt ganga eftir spottið gat hann sig hvergi hrært "og var höndin krept að bjúganu". Losnaði prestur ekki úr þessari óþægilegu stellingu fyrr en hann hafði játað glæp sinn, iðrast og lofað að hann skyldi aldrei aftur þess kyns glæp gera.

Svipað henti norskan mann, kórsbróður frá Niðarósi er Björn hét. Hann kom hingað sumarið 1370 með Lárentíusi Kálfssyni, síðar Hólabiskup. Komu þeir í Skálholt daginn fyrir Þorláksmessu á sumar. Íslendingurinn Lárentíus bað hinn norska bróður sinn að prédika daginn eftir, "einkanlega af dýrð hins heilaga Þorláks biskups því það er nú viðurkvæmilegast".

Ekki þótti Birni mikið til koma og sýndi hinum íslenska helga manni ekki meiri virðingu en það að hann sótti steikara sinn og bað hann að steikja vænan kjötbita að snæða, en tilhlýðilegt þótti að fasta þennan dag.

Birni varð auðvitað ekki vel af átinu því þegar Lárentíus gengur í stofu hans sá hann Björn "liggja í sæng stynjandi með sjúklegu andvarpi". "Hvað skal ég gjöra, kompán?" spurði hinn þungt haldni kórsbróðir. Fékk hann þau ráð að iðrast glæps síns og heita því að prédika daginn eftir, á Þorláksmessu. Hlýddi Björn þeim ráðum.

Batnaði Birni þá umsvifalaust og prédikaði um morguninn "fagurlega fyrir fólkinu af Þorláki biskupi segjandi ljóslega og hróslega hversu honum hafði til borið".

Þorlákur var víðfrægur og sögur hans bárust allt austur til Miklagarðs. Þegar Filippus af Flæmingjalandi varð kóngur þar komu þangað norskir menn til væringjasetu. Þeir sögðu þeim er þar voru margar sögur af heilagleika og jarteinakrafti hins íslenska dýrlings.

Sagan segir að heilögum Þorláki hafi verið reist kirkja austur þar. Tildrög þeirrar byggingar eru þau að eitt sinn sátu hinir norsku væringjar umkringdir í kastala og hétu á heilagan Þorlák að veita sér lið.

Hvarf þeim þá allur ótti og fylltust þeir nýjum móði. Segir svo í Þorláks sögu helga: "Þá trautt var vígljóst bjuggust þeir til ofangöngu og báðust fyrir rækilega áður og signdu sig vandlega. Hlaupa þeir á hendur þeim með þeyttum lúðrum og háreysti miklu og mæltu þá svo: "Göngum nú fram þrekmannlega í trausti hins sæla Þorláks biskups og sigrumst snarplega eða deyjum allir drengilega."

Fylgir sögunni að þeir hafi sigrast á ofureflinu og Filippus kóngur sjálfur borið fyrsta steininn til hinnar nýju kirkju.

Að sjá stráin en ekki túnið

Síðustu dagana hefur maður varla haft við að innbyrða tíðindi af hræringum í REI-málinu sem smám saman leiddu til hruns meirihlutans í höfuðborg lýðveldisins. Fréttmenn hafa svo sannarlega staðið vaktina og sagt okkur frá framvindunni í fínkornuðum smáatriðasalla. Við fengum að vita hvernig listinn með kaupréttarhöfum breyttist og hverjir vissu um listann og hverjir ekki. Við fengum að vita hver tók í hönd hvers, þann sem ekki kannaðist við að taka í hönd hins og hvenær sá lagðist í bælið í flensu. Við sáum hverjir voru í fýlu og hverjir brostu meðan við kjömsuðum á kvöldmatnum.

Fréttatímar nútímans flytja okkur veruleikann í smáatriðum en því miður gleymist oft að skoða hið stærra samhengi hlutanna. Þannig ýta fjölmiðlarnir undir þá tilfinningu að það séu einstök nöfn og einstakir atburðir sem breyti gangi sögunnar og sköpum skipti.

Undanfarið hef ég verið að lesa bókina "The Rise of Christian Europe" eftir breska sagnfræðinginn Hugh Trevor-Roper. Þetta er rennilegt rit og upplýsandi. Á einum stað í bókinni er sagt að mannkynssagan sé ekki sköpuð af einstökum hetjum. Þær geti í mesta lagi verið hvatar og leiðtogar afla sem þegar séu til staðar.

Til þess að sjá þessi öfl þarf þolinmæði. Þau sjást oft ekki fyrr en eftir á, þegar unnt er að skoða söguna úr ákveðinni fjarlægð. Þess vegna þarf stundum - og sennilega oftast - að bíða til að geta séð það sem raunverulega gerðist.

Sú þolinmæði er yfirleitt ofviða fjölmiðlum nútímans. Þegar biðinni er lokið teljast tíðindin gömul og málið úrelt. Fréttin er hætt að selja.

Og við höldum áfram að heyra um það hvenær hver skreið í bælið í flensu.

 

Heilsast á rauðu ljósi

Nú á dögum er það trúarlega feimnismál. Það er hálfgert tabú. Þeir sem taka til máls um trúmál eiga á hættu að vera stimplaðir kverúlantar (sem á reyndar oft við rök að styðjast). Hér á blogginu geta menn fengið hin heiftarlegustu viðbrögð opni þeir þráð um trúarleg efni. Ég hef fengið slík viðbrögð úr báðum áttum, bæði frá heittrúuðum og trúleysingjum.

Samt er það trúarlega allt í kringum okkur. Eitt nærtækt dæmi um það er kveðjan og heilsan. Á Íslandi segjum við "komdu sæll" og "vertu blessaður". Þetta er trúarlegur siður. Að minnsta kosti magískur. Og alla vega ekki athæfi sem hægt er að skýra til fulls með raunvísindalegum aðferðum.

Sælan og blessunin eru trúarleg hugtök. Í okkar kristna heimi streymir blessunin til okkar lóðrétt og lárétt. Hin lóðrétta blessun kemur beint frá Guði. Þá láréttu öðlumst við í gjöfum þessa heims.

Þar að auki hefur það að óska einhverjum einhvers á sér augljóst trúarlegt yfirbragð. Það er í raun lítil bæn. Það á að gera meira en að koma einhverju til leiðar eða verða til einhvers. "Blessaður!" er meira en boð og ósk. Orðið sjálft miðlar einhverju við það að vera sagt. Kveðjan sjálf býr yfir mætti.

Þú hefur ábyggilega fundið hlýjuna og birtuna í heilsu og kveðju.

Þegar maðurinn kveður hefur hann upp gjarnan upp hönd. Þegar menn heilsast nudda þeir saman opnum lófum. Þegar hann blessar er hönd lögð á enni þess sem blessunina hlýtur.

Í heimi trúarbragðanna getur maðurinn miðlað bæði blessun og bölvun. Lófinn og ennið eru þeir staðir líkamans sem hleypa mest af blessuninni út og þeir staðir eru ennfremur móttækilegastir fyrir blessun.

Næst þegar þú sérð tvo menn heilsast úr bílunum sínum á rauðu ljósi með því að lyfta opnum lófum er sum sé um að ræða tvo einstaklinga sem eru að skiptast á lífsorku og blessun.

Yfir þvera götuna.

Sennilega trúa þessir menn svo engu nema því sem hefur verið vísindalega sannað.

Hin brimsalta ást

Kærleikurinn er frábær og ástin er æðisleg. Í kvikmyndunum, bókunum og dægurlögunum er fólk að springa úr ást. Nútíminn er í kærleiksvímu. Ástin er vinsælt fíkniefni sem framkallar sælu, unað og hamingju hjá neytendum. Kærleikurinn er leið til hamingjunnar. Þeim líður vel sem elskar.

Í mörgum sjálfshjálparbókum nýaldar er lögð áhersla á að fólk temji sér jákvæðan lífsstíl og láti hina uppbyggilegu orku kærleikans fylla sig. Kærleikurinn er gjarnan einhvers konar andlegt fæðubótarefni. Þú tekur það inn til að þér líði betur og þú verðir sterkari.

Samt er það nú þannig að ástin er alls ekki alltaf þægileg. Raunveruleg ást útheimtir baráttu, fyrst og fremst við sig sjálfan. Hún kostar fórnir og jafnvel sjálfsafneitun. Ástin er ekki bara sæt. Hún er beisk. Brimsölt.

Og hún gerir þig veikan.

Kærleikurinn sem einungis veldur vellíðan stendur ekki undir nafni. Sannur kærleikur þýðir alls konar óþægindi, breytingar á áætlunum, tíma, krafta og peninga.

Ástin er að mörgu leyti tómt vesen.

Kærleikurinn sem lofsunginn er kringum okkur er oft bæði ódýr og innantómur vegna þess að hann má ekkert kosta. Við megum ekki kosta neinu til hans en eigum að græða svo mikið á honum. Hann á að veita vellíðan, unað og sælu.

Er það kannski þess vegna sem heimurinn er undarlega kærleikssnauður þrátt fyrir allt ástarhjalið?

"Engin ást er án fórna" segir gömul speki.

Ást sem aðeins vill öðlast en ekkert gefa er einskis virði.

Lygimál

Einn sunnudaginn ræddi presturinn um hinn óttalega en útbreidda löst lygina í stólræðu sinni. Hann hóf hana á þessum orðum:

"Kæri söfnuður! Síðasta sunnudag tilkynnti ég ykkur að ég ætlaði að ræða um lygina hér í dag. Ég bað ykkur að undirbúa ykkur með því að lesa sautjánda kafla Markúsarguðspjalls. Nú langar mig að sjá hverjir urðu við þessum tilmælum mínum. Ég bið þau sem hafa undirbúið sig með því að lesa sautjánda kafla Markúsarguðspjalls að rétta upp hönd."

Á svipstundu varð kirkjan skógur uppréttra handa.

"Ég sé," hélt prestur áfram, "að ekki er vanþörf á að taka þetta efni til umfjöllunar hér í söfnuðinum. Markúsarguðspjall er ekki nema sextán kaflar."

Vandi veraldar

Hlátur barnanna. Nýlagað kaffi. Sláttur handklæðanna á þvottasnúrunni. Glaðlega afgreiðslukonan í búðinni. Karlakórssöngurinn í útvarpinu. Soðin ýsa. Bóklesturinn á koddanum. Brandari vinnufélagans. Hressandi sturta. Kvöldblærinn inn um svefnherbergisgluggann. Blómið á borðstofuborðinu.

"Sá er mikill vandi veraldar, að meira virðist allt það, er sjaldnar verður, þó að til þess sé minni tilkvoma, en það virðist minna, er auðgætara er, þó að það sé raunar meira."

(Íslensk hómilíubók)